De historische naam Vrijenban komt zowel in Delft als in Rijswijk voor en roept dus de vraag op waarom beide gemeentes er aanspraak op maken. Zo is er de Vrijenbanselaan (Rijswijk) maar ook Klein Vrijenban (Delft).
Het antwoord ligt als zo vaak in het verleden en wordt hieronder toegelicht.
Achter de, in Rijswijk bekende, duinwal lag het moerasgebied, des Graven wildernis. In dat gebied lag een soort schiereiland van klei en daarop is Delft ontstaan. Rond 1100 stond daar een hof (hoeve) belast met een zeker bedrag voor de eigenaar van de grond. Ter ontlasting van het overtollige water werd een vaart gegraven, een zogenaamde “delf “, richting de Schie. Uit deze ontginning groeide een nederzetting wat tenslotte de stad Delft werd. In het gebied kwamen meerdere hoeven, alle belast met een zekere som. Gaf de graaf vrijstelling van deze betaling, ook wel ban genoemd, werd het vrij bangebied, het werd Vrijenban.
In 1246 kreeg de oudste nederzetting stadsrechten maar behield voorlopig een overwegend agrarisch karakter, een stuk polder, bebouwd met wat huizen en door een wal en een ringgracht gescheiden van het platteland. De overige hoeven groeiden veelal ook uit en werden zogenaamde ambachten, zeven in getal. Een daarvan was Vrijenban. Ze kregen een zekere zelfstandigheid maar bleven formeel banplichtig aan de graaf.
In 1724 werd het gebied gekocht door de bewoonster van de buitenplaats Sion, gelegen op de vroegere kloosterlocatie,mevrouw Margaretha van Hogendorp voor 24000.gulden. Na haar dood verkocht haar man voor 70000 gulden het geheel aan de stad Delft.
De ambachten behielden een zekere zelfstandigheid die in 1811 door samenvoeging met Delft verloren ging wat in 1817 weer teruggedraaid werd. Bij de eerste kadastrale indeling werden alle vrijebandelen ten oosten van de Schie de gemeente Vrijenban en ten westen degemeente Hof van Delft, beide tot aan de gemeentegrens met Rijswijk. Deze kleinschalige gemeenten bleven een belemmering voor uitbreiding van echte steden als Delft en uiteindelijk kwam er in 1921 een einde aan het zelfstandige Vrijenban. In de tachtiger jaren is ook het aangrenzende Rijswijkse gebied langs de Brasserskade bebouwd als de wijk Vrijenban.
Van het echte Vrijenban resteren nog twee gebouwen, beide in Delft: het oude gemeentehuis, mooi gerestaureerd, nu als kantoor in gebruik maar eerder als ambtswoning voor de burgemeester van Delft, gelegen aan de voet van de trambrug, en de brandweerloods in de bocht van de Vliet, gelegen tegenover het hoofdgebouw van de voormalige Gistfabriek.
Bron/credits: M.M.Minderhoud
Dit artikel verscheen in maart 2012 in Groot Rijswijk